W badaniach posługiwałam się zestawem metod antropologicznych (Czarniawska-Joerges, 1992).
Inspiracją do antropologicznych badań procesu rekrutacji były zasadniczo dwa typy potrzeb (Sztumski, 1979): teoretyczne, czyli związane z rozwojem nauki oraz praktyczne, odnoszące się do zapotrzebowań praktyki.
Mając na względzie powyższy podział potrzeb wyróżniamy (Sztumski, 1979) badania poznawcze, czyli podstawowe, dotyczące problemów metodologicznych, w tym problemów ważnych dla rozwoju każdej nauki oraz badania dla potrzeb praktyki, poszukujące możliwości adaptacyjnych i możliwości zastosowań osiągnięć danej nauki.
Punktem wyjścia dla badań poznawczych (Sztumski, 1979) jest problem zastany lub sformułowany na podstawie dotychczasowego stanu wiedzy, natomiast produktem finalnym jest nowe twierdzenie lub teoria. Punktem wyjścia w badaniach dla potrzeb praktyki jest określony problem, związany z zaistnieniem potrzeb praktycznych. Efektem badań dla potrzeb praktyki są uściślenia oraz fragmentaryczne weryfikacje różnych hipotez i teorii. W obu typach badań efektem końcowym mogą być twierdzenia: np. diagnostyczne – mówiące o istniejącym stanie faktycznym danego zjawiska, terapeutyczne – dające odpowiedzi w jaki sposób doprowadzić do zmian lub przekształceń oraz prognostyczne – próbujące przewidywać stany badanych procesów lub zjawisk. W mojej pracy badania poznawcze towarzyszą potrzebom praktycznym.
Na proces badawczy składają się świadome, celowe i zamierzone czynności (Nowak, 1975); wszelka zaś działalność, która ma prowadzić do określonego celu powinna być sterowana metodycznie za pomocą określonych reguł i wskazań determinujących i kontrolujących postępowanie człowieka, czyli metodą. Przez metodę bowiem rozumie się (Sztumski, 1979) system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do którego się świadomie zmierza. Działalność praktyczna, jak i aktywność poznawcza jako czynność teoretyczna przyczynia się do powstawania coraz to nowych metod badawczych; ponadto wraz z rozwojem specjalizacji wiedzy również wzrasta ilość stosowanych metod.
Celem, któremu podporządkowane są wszelkie metody (Sztumski, 1979) jest przekształcenie lub poznanie badanej rzeczywistości. Metody można uznać za środek służący człowiekowi, aby mógł zrealizować postawione sobie cele. Cele te bywają różnorodne i realizowane są sukcesywnie, krok po kroku przy pomocy ściśle określonych operacji. Chcąc rozwiązać dowolny problem teoretyczny lub praktyczny, na pierwszym miejscu należy dokonać wyboru metody badań, przy pomocy której osiągniemy zamierzony cel.
Wyróżniamy następujące typy badań: reprezentacyjne, terenowe, obserwację, wywiad, badania oparte na dokumentach.
a) badania reprezentacyjne
Często o wyborze badania reprezentacyjnego decydują: możliwość zebrania aktualnych danych w krótkim czasie, mniejsze koszty badań, możliwość dokładnych badań lub sytuacje gdy badany przedmiot uległby zniszczeniu. Celem badań reprezentacyjnych jest dostarczanie ilościowych i porównywalnych danych w sytuacji gdy nie możemy przebadać wszystkich np. ludzi zbiorowości; dlatego też wybiera się fragment (podzbiór) badanego zbioru nazywany próbką reprezentacyjną. Metoda reprezentacyjna pozwala na opisanie, zbadanie i wyjaśnienie różnych zjawisk i masowych procesów społecznych, które trudno zbadać przy pomocy badania całkowitego.
W pracy badania takie nie były przeprowadzone, gdyż nie stosuje się ich w etnografii.
b) badania terenowe
czyli, postrzeganie interesujących faktów czy zjawisk w ich naturalnym kontekście społecznym; badania terenowe umożliwiają poznanie uwarunkowań i złożoności danych zjawisk, pozwalając na uchwycenie tendencji rozwojowych.
Przedmiotem tych badań są warunki życia poszczególnych społeczności ludzkich oraz wytworów materialnych (tj. struktur, instytucji społecznych) i niematerialnych (tj. tworów świadomości).
W badaniach terenowych wykorzystujemy takie techniki jak (Kostera, 1996) obserwacja, wywiad, analiza dokumentów itp. przedstawione poniżej:
obserwacja
Obserwacja według Sztumskiego (1984), to zamierzone, ukierunkowane i systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, zjawiska; związane z oddziaływaniem świata zewnętrznego na narządy zmysłu człowieka, gdzie docierające dane podlegają myślowemu opracowaniu (obróbce intelektualnej). Obecnie większość obserwacji jest przeprowadzana za pomocą rozmaitych przyrządów obserwacyjnych, na skutek czego często wyniki uzależnione są od czułości receptorów narządów zmysłowych obserwatora, jak i od przyrządów obserwacyjnych, od możliwości rejestrowania wyników danych obserwacji.
Cechy dobrej obserwacji to premedytacja, czyli obserwacja w celu rozwiązania ściśle określonego zadania, planowość – wg planu odpowiadającemu celowi obserwacji, celowość – skupienie uwagi tylko na interesujących, z punktu widzenia rezultatów zjawiskach, aktywność – selekcyjna rejestracja spostrzeżeń, systematyczność – ciągłość obserwacji, z możliwością wielokrotnego spostrzegania i w różnorodnych warunkach. Ze względu na sposoby dokonywania obserwacji wyróżniamy obserwacje: bezpośrednie i pośrednie (szczególny przypadek obserwacji uczestniczącej), kontrolowane i niekontrolowane, jawne i ukryte.
Zaletą tej metody badań jest np. w obserwacji uczestniczącej bezpośredni kontakt z badaną rzeczywistością społeczną; badacz ma możliwość poznania warunki życia, sposoby zachowania w różnych sytuacjach, niekiedy nawet motywacji. Metoda ta ma także i wady, np. brak możliwości bezpośredniego rejestrowania obserwacji (pominięcie szczegółów), utrata dystansu do badanych zjawisk z powodu zżycia się z badanymi itp.
wywiad
Wywiad jest rozmową kierowaną, w której udział biorą co najmniej 2 osoby prowadzący wywiad i respondent, umożliwiającą poznanie zjawisk występujących w świadomości respondenta np. uczuć, motywacji, zamiarów itp. za pomocą zadawanych pytań przez prowadzącego. W związku z powyższym wywiad jest jedną z najbardziej elastycznych i wnikliwych metod.
Ze względu na formę sposób prowadzenia, liczbę uczestników oraz sposób prowadzenia wyróżniamy kilka rodzajów wywiadu (Sztumski, 1984): 1) ustne i pisemne (np. ankiety), 2) skategoryzowane (kwestionariusze) i nieskategoryzowane (uzyskanie danych jakościowych), 3) jawne (respondent wie o przeprowadzanym wywiadzie) i ukryte, 4) indywidualne (przeprowadzany przez 1 osobę) i zbiorowe, 5) panelowe. Poprawność przeprowadzonego wywiadu zależy od przygotowania wywiadu, umiejętności nawiązania rozmowy przez badającego, umiejętności stawiania pytań, od atmosfery, miejsca wywiadu itp.
badania oparte na dokumentach
W badaniach opartych na dokumentach ograniczę się głównie do terminu dokument. Są to wszelkie pisemne źródła, dotyczące zjawisk społecznych (rękopisy, publikacje) oraz bardzo różne przedmioty będące wytworem człowieka np. eksponaty muzealne, obrazy filmy, taśmy magnetofonowe, itp. a stanowiące interesujące źródło wiedzy o czasach, z których pochodzą.
Wśród wszelkich pisemnych dokumentów możemy wyróżnić (Sztumski, 1984):
1) zebrane w sposób systematyczny – naukowe (książki fachowe, sprawozdania naukowe), opracowania statystyczne (zestawienia), przeróżne twory kompilacyjne (książka adresowa, różne kartoteki), oraz
2) okolicznościowe – o charakterze subiektywnym: dokumenty osobiste (listy, wywiady, autobiografie), notatki (protokoły, stenogramy), sprawozdania (meldunki, raporty). Poważny problem, z dokumentami okolicznościowymi, istotny z punktu badań, wiąże się z ich autentycznością, wiarygodnością, kompletnością oraz aktualnością informacji.
W mojej pracy wykorzystałam badania terenowe: obserwację, wywiad (ustny, nieskategoryzowany, ukryty) i analizę dokumentów.