Planowanie ekonomiczne

Niniejsza praca oparta jest na indukcyjnym założeniu, że planowanie ekono­miczne jest narzędziem¹ gospodarowania społecznego, opartego na centrali­zacji decyzji i dyspozycji ekonomicznej. Aby tę myśl rozwinąć, wypada rozpocząć od przypomnienia pewnych elementarnych twierdzeń odnoszą­cych się do istoty gospodarowania.

Faktem o podstawowym znaczeniu ekonomicznym jest zjawisko ograni­czoności pozostających w dyspozycji ludzi zasobów, które wielu ekonomi­stów nie waha się określać prawem ograniczoności², a którego – jak dotąd -nie zdołała wyeliminować ewolucja instytucji stwarzanych przez człowieka.

Ziemia, energia i kwalifikacje ludzi oraz zapasy przygotowanych przed­miotów materialnych są w każdym momencie ograniczone. Ściśle mówiąc, ilość tych środków jest względnie ograniczona, tzn. w stosunku do potrzeb, które za ich pomocą są zaspokajane³. Ograniczoność nie jest zjawiskiem sztucznie wymyślonym przez ekonomistów, lecz naturalnym elementem skła­dowym rzeczywistości, w której żyje człowiek. W przeciwnym bowiem razie nie trzeba byłoby przedsiębrać żadnej działalności, tak jak nie przedsiębrano jej w stosunku do tych nielicznych środków, o których do niedawna sądzono, że występują w nadmiernej obfitości, nazywając je dobrami wolnymi⁴. Gdyby ludzie nie byli związani ograniczoną ilością rzeczy, których potrzebują, nie byłoby konieczności myślenia i działania w celu przeciwstawienia się ogra­niczeniom narzuconym człowiekowi przez naturę. Można bez przesady po­wiedzieć, że myślący i działający człowiek jest produktem świata, który charakteryzuje ograniczoność, gdzie jakikolwiek dobrobyt może być osiągnięty za cenę trudu i zapobiegliwości, zwanych gospodarowaniem⁵.

W czysto ekonomicznym sensie zjawisko ograniczoności odnosi się do takiej ilości dóbr⁶, którymi ludzie mogą w danym momencie dysponować w celu zaspokojenia swoich potrzeb. Stanowi ono problem zarówno dla społeczeństw biednych, jak i bogatych⁷. Doświadczenie historyczne poucza, że zwiększenie zamożności nie likwiduje zjawiska ograniczoności. Wpraw­dzie wzrost produkcji zwiększa ilość dóbr pozostających w dyspozycji spo­łeczeństwa, ale jednocześnie pomnaża potrzeby, które określają możliwość użycia tych pierwszych. Postęp cywilizacji związany z rozwojem produkcji niepomiernie rozwija i komplikuje strukturę potrzeb oraz pomnaża sposoby ich zaspokajania, a jednocześnie czyni ograniczonymi te dobra, o których tradycyj­na nauka ekonomii sądziła, że występują w nadmiernej ilości. Ograniczona ilość środków i faktycznie nieograniczone potrzeby, a ściśle mówiąc nieogra­niczona ilość dóbr, które ludzie pragnęliby posiadać, czyni stale aktualnym podstawowe zagadnienie wyboru. Przy czym wybór ten może dotyczyć wyko­rzystania ograniczonych środków w konkurujących ze sobą dziedzinach ich zastosowania lub w tych samych dziedzinach, lecz w różnym czasie⁸.

Tak więc konieczność gospodarowania wynika z faktu względnej ogra­niczoności, którą narzuca ludziom otaczająca ich rzeczywistość. Stawia ona przed nimi nieustannie aktualny problem wyboru pomiędzy ograniczoną ilością środków a praktycznie nieograniczonymi możliwościami ich alterna­tywnego zastosowania⁹. Dokonywanie tego rodzaju wyboru stanowi właśnie o istocie gospodarowania. Każde gospodarujące społeczeństwo bez względu na formę, w jakiej to czyni – musi dokonywać wyboru, który odnosi się do trzech podstawowych kwestii: wielkości produkcji, jej struktury i metod wytwarzania oraz podziału wytworzonego dochodu społecznego. Inaczej mówiąc, gospodarowanie społeczne polega na dokonywaniu wyboru, czyli podejmowaniu decyzji w kwestii: ile, co i jak oraz dla kogo produkować. Decyzje dotyczące tych trzech podstawowych zagadnień gospodarowania są rzeczywistymi decyzjami ekonomicznymi. Można zatem powiedzieć, że go­spodarowanie polega na podejmowaniu decyzji ekonomicznych.

Ile, co i jak oraz dla kogo produkować nie byłoby problemem, gdyby ilość dóbr była nieograniczona lub gdyby dowolna ich ilość mogła być wyproduko­wana w dowolnie krótkim czasie, lub wreszcie, gdyby ludzkie potrzeby dały się w pełni zaspokoić. Nie przywiązywałoby się wówczas wagi do tego, że jakiegoś konkretnego dobra wyprodukowano za dużo albo że poszczególne kombinacje czynników produkcji są nieracjonalne. W sytuacji, kiedy każdy mógłby mieć tyle wszystkiego, ile tylko zapragnie, nie byłoby problemu podziału. Byłoby rzeczą obojętną, jak dobra i dochody rozdzielane są pomię­dzy członków społeczeństwa. Nie byłoby wreszcie konieczności gospodaro­wania i studiowania rzeczywistości gospodarczej. Ponieważ jednak rzeczy­wisty świat charakteryzuje się brakiem pełnej obfitości, a ograniczoność jest naturalnym elementem środowiska, w którym żyją ludzie, zaspokajanie ich potrzeb przebiega na drodze stałego dokonywania wyboru jednego dobra kosztem innego; jednego czynnika produkcji zamiast innego¹⁰.

Podstawową cechą gospodarki planowej jest centralizacja decyzji ekonomi­cznych, czyli centralizacja gospodarowania. Znaczy to, że decyzje dotyczące wielkości produkcji, jej struktury i metod wytwarzania oraz zasad i form podzia­łu produktu społecznego są podejmowane centralnie przez jeden ośrodek dys­pozycyjny. Gospodarowanie jest więc tu realizowane przez jeden ośrodek woli. Wyklucza to mechanizm rynkowy, którego działanie jest niemożliwe bez decen­tralizacji gospodarowania, czyli bez realizacji gospodarowania przez wiele niezależnych ośrodków woli. Rolę narzędzia gospodarowania i koordynacji funkcjonowania gospodarki społecznej musi w gospodarce scentralizowanej przejąć planowanie ekonomiczne, innej możliwości nie ma. Decyzje ekonomi­czne podejmowane na każdym szczeblu gospodarowania maj ą charakter ex ante, tzn. wybiegają swoimi konsekwencjami w przyszłość. Decyzje podejmowane centralnie nie stanowią wyjątku, ponieważ jednak dotyczą one całej gospodarki, wyznaczają jednocześnie cele, które gospodarka społeczna jako całość ma osiągnąć przy określonej przyszłej dacie. Planowanie ekonomiczne polega natomiast na koordynacji ex ante, której zadaniem jest zapewnienie harmo­nijnej realizacji tych celów. Mówiąc ściślej, planowanie ekonomiczne stano­wi koordynację ex ante czynników kontrolowanych dla osiągnięcia celów wyznaczonych przez decyzje ekonomiczne¹¹. Przyjrzyjmy się bliżej tej defi­nicji. Co oznacza koordynacja ex ante! Otóż, jest to koordynacja przyszłych posunięć; chodzi o przygotowanie przyszłego programu działania, z którego automatycznie wynikałyby wszystkie przyszłe posunięcia i akcje, zmierzające do osiągnięcia uprzednio wyznaczonych celów. W gospodarce scentralizowa­nej uprzednio wyznaczone cele określają decyzje ekonomiczne; koordynacja ex ante ma za zadanie uzgodnienie, czyli zharmonizowanie przyszłych posu­nięć i akcji poszczególnych elementów tworzących całość gospodarki w taki sposób, by cele te mogły być osiągnięte przy wyznaczonej przyszłej dacie. Koordynacja ex ante jest więc typową dla gospodarki scentralizowanej formą koordynacji funkcjonowania gospodarki społecznej.

Koordynacji ex ante nie mogą podlegać wszystkie bez wyjątku czynniki. Może ona dotyczyć tylko czynników kontrolowanych. A zatem problem planowania gospodarczego to przede wszystkim zagadnienie kontroli. Plani-fikator dokonujący koordynacji ex ante stoi zawsze w obliczu wydarzeń, które uformują przyszłe warunki gospodarowania, czyli przyszłą rzeczywistość gospodarczą. Ale przyszłość, wobec której stoi planifikator, nie ma jednoli­tego charakteru. Dla niego przyszłość gospodarcza składa się niejako z dwóch części. Pierwsza część obejmuje przyszłe warunki gospodarowania, które ukształtują się pod wpływem czynników działających niezależnie od woli planifikatora. Tę część można nazwać przyszłością koniunkturalną. Pozostała część ukształtowana pod wpływem czynników, których działanie i zachowa­nie się kierowane jest wolą planifikatora, będzie przyszłością kontrolowaną. Otóż planowanie jako koordynacja ex ante może się odbywać jedynie w ob­rębie przyszłości kontrolowanej, czyli może dotyczyć tylko tych czynników, które podlegają kontroli planifikatora. Nie może on bowiem żadną miarą koordynować tych elementów przyszłości, które nie podlegają jego kontroli. Podobnie jak nie może koordynować jazdy samochodu kierowca, który nie sprawuje kontroli nad jego mechanizmami. Stanowiąca istotę planowania ekonomicznego koordynacja ex ante nie może więc dotyczyć całej przyszłej rzeczywistości, lecz tylko jej kontrolowanej części.

Ostatnia kwestia, wymagająca wyjaśnienia w związku z przytoczoną definicją, dotyczy relacji pomiędzy planowaniem ekonomicznym a gospo­darowaniem. Przede wszystkim planowanie ekonomiczne nie eliminuje go­spodarowania. Gospodarowanie stanowi specyficzny sposób zaspokajania potrzeb ludzkich w warunkach ograniczoności środków i jest pierwotne i niezależne od planowania ekonomicznego. To ostatnie z kolei jest rezulta­tem szczególnej organizacji gospodarstwa społecznego, polegającej na jego centralizacji. Ale logika każdego planowania zakłada istnienie określonego lub określonych celów. Jak wynika z przytoczonej wyżej definicji, w przy­padku planowania ekonomicznego cele te są określone przez decyzje ekono­miczne, czyli przez akty wyboru, stanowiące o istocie gospodarowania. Innymi słowy, w gospodarce scentralizowanej kwestie gospodarowania są rozwiązywane przez stałe i systematyczne wybieganie w przyszłość. Decyzje ekonomiczne stanowią tu antycypowane rozstrzygnięcia trzech podstawo­wych kwestii gospodarowania: ile, co i jak oraz dla kogo produkować. Proces koordynacji ex ante, czyli planowanie ekonomiczne ma jedynie zapewnić harmonijną realizację tych decyzji przy określonej przyszłej dacie. W istocie więc planowanie ekonomiczne ma na celu zapewnienie w określonej przy­szłości płynnego i harmonijnego pokierowania ruchem kontrolowanych czyn­ników gospodarczych dla realizacji zadań wyznaczonych wcześniej przez akty gospodarczego wyboru. I na tej przesłance opiera się założenie o plano­waniu ekonomicznym jako narzędziu gospodarowania¹².

Przytoczona definicja planowania ekonomicznego może z pewnością pełnić funkcję narzędzia analizy teoretycznej; warto się jednak przekonać, czy może ona pełnić również funkcję odtwórczą, tzn. czy stanowi indukowany obraz tego, czym jest w istocie to planowanie¹³. Można to sprawdzić, posłu­gując się metodą logicznej weryfikacji, opartej na podstawie rozgraniczenia pojęć blisko z planowaniem związanych. Nie jest to być może najlepszy sposób, nie widać jednak innej możliwości logicznego zweryfikowania przy­jętej definicji. W każdym razie, jeśli takie rozgraniczenie uda się przeprowa­dzić, będzie to znaczyło, że wykorzystana na potrzeby niniejszej pracy definicja planowania ekonomicznego zbliża nas do prawdy.

Blisko związane z planowaniem ekonomicznym są następujące pojęcia: podejmowanie decyzji ekonomicznych, formowanie prognoz gospodarczych oraz przewidywania gospodarcze. Są one do tego stopnia blisko powiązane, że niektórzy ekonomiści utożsamiają je z planowaniem ekonomicznym¹⁴.

Traktowanie tych pojęć jako synonimów nie jest jednak ścisłe, gdyż każde z nich, co innego znaczy.

Rozpocznijmy od przeprowadzenia rozgraniczenia pomiędzy planowa­niem ekonomicznym a podejmowaniem decyzji ekonomicznych. Nie jest to zabieg łatwy. W rzeczywistości bardzo trudno oddzielić planowanie od decy­dowania. Nie tylko dlatego, że w obu wypadkach ma się do czynienia z wybieganiem w przyszłość, ale również dlatego, że sam proces koordynacji ex ante może zawierać pozory podejmowania decyzji. Decyzje mogą być podejmowane w różnych stadiach opracowywania planu, a czasami nawet trzeba skorzystać z planu, by dojść do decyzji. Stąd bardzo ścisłe niekiedy splatanie się procesu planowania z aktami wyboru. Niemniej jednak istnieją wyraźne cechy, które pozwalają logicznie odróżnić od siebie te dwie rzeczy. Podjęcie decyzji „…oznacza, że jeden, dwa lub więcej aktów ma być wybra­nych lub zdecydowanych. Przy decydowaniu się na akt muszą być wzięte pod uwagę możliwe stany świata, jak również konsekwencje zawarte w każdym akcie dla każdego możliwego stanu rzeczywistości”¹⁵.

Mówiąc inaczej, podjęcie decyzji znaczy tyle, co dokonanie aktu wybo­ru. Konieczność podjęcia decyzji, czyli dokonania wyboru pojawia się wów­czas, gdy dane posunięcie nie wynika automatycznie z określonej sytu­acji, lecz musi być wybrane, czyli zdecydowane. Azatemprzy podejmowaniu decyzji istotne znaczenie ma element wyboru. W przypadku planowania natomiast na czoło wysuwa się element koordynacji. Nie można więc decy­zji ekonomicznych utożsamiać z planowaniem ekonomicznym. Są one prze­de wszystkim aktami jednorazowymi, co oznacza brak możliwości ich po­prawienia, gdy zostaną uznane za błędne. Uznanie wadliwości decyzji jest równoznaczne z jej odrzuceniem i koniecznością podjęcia nowej. Jed­nakże zmiana decyzji niekoniecznie musi pociągać za sobą zmianę planu, który był na niej oparty. Bardzo często wystarcza wprowadzenie do niego drobnych poprawek i uzupełnień. W gospodarce scentralizowanej decyzje ekonomiczne zajmują pozycję nadrzędną w stosunku do planu nie tylko ze względu na to, że wyznaczają jego cele, ale także dlatego, że to nie proces koordynacji, lecz akty wyboru przesądzają o istocie gospodarowania. Zwią­zek między podejmowaniem decyzji ekonomicznych a planowaniem wynika stąd, że proces koordynacji musi być poprzedzony aktami wyboru. Rozwinię­ta w niniejszym rozdziale definicja planowania ekonomicznego związek ten uwzględnia.

Przy okazji warto podkreślić, że proces koordynacji ex ante w skali całej gospodarki może się odbywać albo za pomocą nakazów bądź też za pośred­nictwem decyzji administracyjnych, których jednak w żadnym wypadku nie można utożsamiać z decyzjami ekonomicznymi.

Znaczeniowe rozgraniczenie planowania ekonomicznego od formowania prognoz i przewidywań gospodarczych przebiega wzdłuż wcześniej przepro­wadzonej linii podziału na przyszłość kontrolowaną i koniunkturalną. Plano­wanie jest bowiem związane z tą pierwszą, podczas gdy prognozowanie i przewidywanie dotyczy ostatniej.

Formowanie prognoz gospodarczych polega na antycypowaniu szacun­kowych wielkości poszczególnych zmiennych – ekonomicznych w drodze gromadzenia i przetwarzania obiektywnych danych¹⁶. Prognozy gospodar­cze, jak każdy inny rodzaj prognoz, opierają się na założeniu, że to, co miało miejsce w przeszłości powtórzy się – przynajmniej w ogólnych zarysach -w przyszłości. Technika sporządzania prognoz sprowadza się bowiem do rachunkowych metod przepowiadania przyszłości, polegających na ekstrapo­lacji określonych wielkości, opierając się na znanych parametrach. Technika ta nadaje się do przepowiadania tych elementów przyszłości koniunkturalnej, które dają się ująć w grupy skwantyfikowanych wielkości.

Przewidywania gospodarcze natomiast, jakkolwiek również dotyczą przyszłości koniunkturalnej, różnią się od prognoz tym, że odnoszą się do nie-dających siękwantyfikować elementów tej przyszłości. Dlatego przewidywa­nia są aktami kreatywnej wyobraźni; która stara się przeniknąć niepewną przyszłość. Stanowią one „…wyobrażone zdarzenia lub sytuacje związane z określoną przyszłą datą i traktowane jako możliwe następstwo określonego dostępnego działania”¹⁷. W gruncie rzeczy odzwierciedlają one subiektywne poglądy na temat spraw i rzeczy, które mogą nastąpić w przyszłości¹⁸. Natura przewidywań sprawia, że są one ściśle związane z osobowością człowieka, który je formułuje. W każdym wypadku jest to jego osobisty stosunek do tych elementów koniunkturalnej przyszłości, które nie dają się kwantyfikować. W sumie więc, przewidywania stanowią metodę antycypowania przyszłości gospodarczej w przypadkach, gdy nie ma zastosowania zobiektywizowana technika prognoz gospodarczych.

Formowanie prognoz i dokonywanie przewidywań, które wskutek tego, że wzajemnie się uzupełniają, określane są najczęściej wspólną nazwą prze­widywań gospodarczych, łączą się organicznie z procedurą podejmowania decyzji ekonomicznych. Decyzje te podejmowane są w warunkach niepew­ności, ponieważ wybiegają swoimi konsekwencjami w przyszłość, która z powodu występowania elementów niekontrolowanych jest niepewna. Prze­widywania gospodarcze, zmierzając do możliwie dokładnego przeniknięcia niepewnej przyszłości, stają się niezbędną przesłanką dochodzenia do tych decyzji. Pozwalają one nie tylko na systematyczne rozważenie dostępnych alternatyw, ale także są jedyną możliwą podstawą oceny konsekwencji, które z mocy samej definicji zawierają się w każdym akcie ekonomicznego wyboru. Decyzje ekonomiczne oparte na technice prognoz i przewidywań stwarzają większe szanse uniknięcia błędu w porównaniu z decyzjami podejmowanymi przypadkowo.

Jak więc widać, znaczenie pojęć prognozowanie i przewidywanie różni się od znaczenia pojęcia planowanie ekonomiczne. Służą one bowiem do określenia różnych zjawisk¹⁹. Natomiast związek, jaki pomiędzy nimi istnie­je, ma charakter pośredni. Przewidywania gospodarcze są związane z plano­waniem ekonomicznym za pośrednictwem wyznaczających jego cele decyzji ekonomicznych. Decyzje te muszą być oparte na prognozach i przewidywa­niach, ponieważ są podejmowane w warunkach niepewności.

Przeprowadzona na podstawie logicznych przesłanek weryfikacja rozwi­niętej w niniejszym rozdziale definicji planowania ekonomicznego wskazuje na jej prawdziwość. Uwzględniając różnicę między planowaniem ekonomi­cznym a pojęciami, które są z nim powiązane, określa istotę tego, czym w rzeczywistości jest planowanie jako narzędzie gospodarowania w gospo­darce scentralizowanej. Wolno zatem uznać, że definicja ta może pełnić zarówno funkcję nadrzędną, jak i odtwórczą²⁰. Gdyby jednak planowanie ekonomiczne miało oznaczać co innego aniżeli to, co przypisuje mu przyjęta definicja, to w każdym razie nie mogłoby to być ani podejmowanie decyzji ekonomicznych, ani formowanie prognoz czy przewidywań gospodarczych.

Konkludując rozważania na temat planowania ekonomicznego, można powiedzieć, że gospodarka planowa stanowi typ scentralizowanej gospodarki społecznej, posługującej się narzędziem tego planowania. Warto przy tym dodać, że wszystko wskazuje na to, iż gospodarka scentralizowana innej alternatywy nie ma. W systemie gospodarki planowej problemy gospodaro­wania, tzn. zagadnienia wielkości produkcji, jej struktury i metod wytwarza­nia oraz podziału nie mogą być rozwiązywane w trybie posunięć bieżących, lecz muszą być rozwiązywane w trybie posunięć planowych, czyli ex ante.

Wiesław Samecki, Gospodarowanie za pomocą planowania. Analiza krytyczna, Acta Universitatis Wratislaviensis No 2262