System ekonomiczny stanowi układ gospodarczy, który decyduje o sposobach i formach gospodarowania. Układ ten funkcjonuje w środowisku ekonomicznym, wyznaczającym zmienne niezależne tego układu, które nazywamy czynnikami ekonomicznymi. Zaliczamy do nich: potrzeby, kulturę narodu, rozwój wiedzy i postęp techniczny, ludność i warunki przyrodnicze (naturalne).
l. Na pierwszy plan wśród czynników gospodarczych wysuwają się potrzeby. Są one przyczyną i celem gospodarowania. Każda z nich jest potrzebą jakiegoś konkretnego człowieka i nie istnieje poza jego fizyczną strukturą i poza jego psychiką. Nie ma sposobu oddzielenia potrzeby od konkretnej osoby ludzkiej. Dlatego każda potrzeba ma charakter indywidualny. Fakt, że niektóre potrzeby są odczuwane przez wszystkie jednostki tworzące dane społeczeństwo, nie oznacza, że są to potrzeby społeczne (społeczeństwo jest abstrakcją, a abstrakcja nie może mieć potrzeb). Jest to tylko pewna klasyfikacja potrzeb, które w istocie zawsze pozostają potrzebami indywidualnymi. Wskutek tego nierozerwalnego powiązania potrzeby z osobą ludzką człowiek staje’ się podmiotem, a nie przedmiotem gospodarowania.
Potrzeby są celem gospodarowania ze względu na fakt, że ich zaspokojenie wymaga użycia ograniczonych środków. Potrzeby, które tego nie wymagają, nie są przedmiotem zainteresowania ekonomiki. We współczesnej gospodarce potrzeby przedstawiają niesłychanie rozległą, skomplikowaną i dynamiczną strukturę. Utrudnia to niepomiernie gospodarowanie, wysuwając zagadnienie kryteriów ekonomicznego wyboru na czoło problemów organizacji gospodarstwa społecznego. Potrzeby są zmienną niezależną od układu gospodarczego. Ich ilość jest praktycznie nieograniczona, ponieważ w wyniku efektu naśladownictwa konsumpcja jednych ludzi staje się potrzebą innych. Efekt ten zyskuje coraz bardziej na znaczeniu w czasach szybkiego rozwoju komunikacji wizualnej. W gospodarce wymienno-pieniężnej potrzeby są wyrażane w formie pieniężnego zapotrzebowania na konkretne dobra. Zapotrzebowanie to określa się mianem popytu, który jest niczym innym jak potrzebą wyrażoną w pieniądzu.
2. Drugim czynnikiem gospodarczym jest kultura narodu jako rezultat jego duchowego dorobku. Stanowi ona o charakterze i tożsamości narodu, o moralności, światopoglądzie i ideologii tworzących go jednostek. Świadczy o ich uzdolnieniach intelektualnych. Kultura narodu jest wynikiem jego rozwoju historycznego, dziedzictwa jego tradycji, jego wkładu do dziedzictwa duchowego ludzkości. Zależy od przeważającego typu antropologicznego jego członków. Głównym depozytariuszem narodowej kultury jest rodzina. Rodzina jest tą wspólnotą, która pielęgnuje i przekazuje kulturę narodu następnym pokoleniom. Od niej zależy wyrobienie dziedzicznych instynktów, sposobu percepowania otaczającego świata, wpojenie usposobień i przyzwyczajeń, od których zależy zachowanie się jednostek we współżyciu społecznym. Dlatego pozycja rodziny i jej poziom moralny mają duży wpływ nie tylko na podtrzymanie i rozwój kultury narodu, ale także na kształt jego życia gospodarczego. Czynnik duchowo-kulturowy ma pewien wpływ na kształtowanie się potrzeb i na psychikę gospodarczą narodu oraz na organizację gospodarstwa społecznego. Znajduje to wyraz w określonym kształcie i przebiegu zjawisk gospodarczych. Wpływ ten nie daje się jednak ustalić w postaci konkretnych, stałych i jednoznacznych zależności. Dlatego czynnik ten musi być traktowany jako zmienna niezależna układu gospodarczego, która musi być pilnie uwzględniana w codziennej praktyce gospodarowania.
3. Kolejnym czynnikiem gospodarczym jest rozwój wiedzy i postęp techniczny. Jakkolwiek oba te zjawiska mają ogromny wpływ na gospodarkę, to jednak nie są zależne od układu gospodarczego. Swoje korzenie, źródła i przyczynę mają bowiem w kreatywności ludzkiego umysłu. Rozwój wiedzy o otaczającej rzeczywistości ma podstawowy wpływ na zjawiska gospodarcze, ponieważ jest on źródłem postępu technicznego i innowacji. Rozwój wiedzy zależy od naturalnych zasobów ludzkich mózgów. Liczba sprawnych, dociekliwych i obdarzonych darem kreatywnej wyobraźni umysłów, którymi dysponuje społeczeństwo, jest w ostatecznym rachunku czynnikiem ograniczającym ten rozwój.
Ludzie obdarzeni taką umysłowością są najbardziej predestynowani do pracy nad poszerzaniem horyzontów poznania. Dociekania, prowadzące do poszerzenia horyzontów wiedzy, które mają znaczenie pierwotne i fundamentalne, sprowadzają się do badań w dziedzinie czystej nauki. Dotyczy to nie tylko poszerzania wiedzy, odnoszącej się do rzeczy czy organizmów żywych, ale także do wiedzy o człowieku i jego stosunkach z innymi ludźmi. Znajomość zarządzania wielkimi organizacjami i wiedza o tworzeniu instytucji zwiększających efektywność gospodarowania są tak samo ważne jak wiedza o zasadach hodowli nowych odmian roślin czy budowaniu wielkich reaktorów atomowych. Wiedza o otaczającej rzeczywistości przyjmuje formę zasad lub jak wolą niektórzy – praw naukowych. Zasady tworzenia związków chemicznych, odkrywane przez chemię, zasady rozchodzenia się fal elektromagnetycznych, odkryte przez fizykę, czy prawo podaży i popytu, sformułowane przez ekonomikę, mogą tu służyć jako przykłady. Na wykorzystaniu tych zasad opiera się postęp techniczny, który stanowi praktyczne ich zastosowanie przy opracowywaniu rozwiązań zmierzających do usprawnienia procesów produkcyjnych i tworzenia nowych dóbr.
Zdobywanie wiedzy i jej rozwój jest oczywiście niemożliwy bez uczonych oraz motywacji, które nimi kierują. Fakt, że odkrycia naukowe są własnością wszystkich, ponieważ nie podlegają ochronie patentowej, wskazuje, że w motywacjach uczonych nie dominuje element korzyści materialnych. Rasowy uczony jest przede wszystkim motywowany dążeniem do prawdy, dowodu i pewności. Naukowy dowód jest dla niego dowodem prawdy, a naukowa pewność jest pewnością dowodu. Nienasycona ciekawość pokoleń badaczy w poszukiwaniu prawdy nieustannie przesuwała granice poznania. Wsparta zamiłowaniem do eksperymentu i spekulacji intelektualnej przyciąga zainteresowanie uczonego sprawami, nawet wówczas, gdy nie mają one bezpośredniego związku z praktycznymi problemami chwili bieżącej. Co oczywiście nie oznacza, że jego zamiłowanie do celowych przemyśleń nie może być dopingowane przez zagadnienia, które aktualnie wymagają rozwiązania. Zapewnienie stałego rozwoju wiedzy wymaga nieprzerwanego dopływu do nauki młodych umysłów, zaprawionych w dociekliwości intelektualnej, zdolnych do stawiania problemów, abstrakcyjnego myślenia i eksperymentu. Podstawowym warunkiem formowania takich umysłów jest eliminacja wszelkiego rodzaju indoktrynacji i wszelkich ograniczeń w zdobywaniu wiedzy oraz otwarcie wszystkich kanałów komunikacji i informacji, jak również zapewnienie całkowitej swobody naukowej dyskusji. Jedyną dopuszczalną formą indoktrynacji jest indoktrynacja przeciwko indoktrynacji. Kandydat na uczonego, w okresie gdy kształtuje się jego osobowość, musi nabyć zdolności otwartego myślenia w podchodzeniu do zjawisk i zdarzeń bez jakichkolwiek przesądów. Ludzie posiadający predyspozycje do pracy badawczej stanowią w każdym społeczeństwie czynnik wyjątkowo rzadki, dlatego zapewnienie im warunków owocnej pracy leży w najlepiej rozumianym interesie każdego narodu.
Zasady naukowe, będące wyrazem wiedzy o otaczającej rzeczywistości, stanowią podstawę postępu technicznego. Jest on bowiem w istocie zastosowaniem, jak już wiemy, tych zasad w praktyce życia codziennego. Dzięki wykorzystaniu zasad naukowych powstają nowe wynalazki, usprawniane są procesy produkcyjne, tworzone nowe modele organizacyjne. Zasady te odkrywają nowe możliwości techniczne, czyli tworzą to, co Anglosasi nazywają technological opportunity. Tak więc postęp techniczny, czyli postęp wynalazczości, uzależniony jest od postępu w dziedzinie czystej nauki.
Z kolei postęp techniczny wprowadzany jest do sfery gospodarki za pomocą innowacji. Innowacje polegają na ekonomicznym wykorzystaniu wynalazków technicznych przez wprowadzenie ich do produkcji. W ten sposób innowacje przekształcają postęp techniczny z faktu naukowo-technicznego w fakt ekonomiczny. Mówiąc inaczej, dopiero dzięki innowacjom postęp techniczny może przynosić wymierne korzyści społeczne w procesie zaspokajania potrzeb.
Znaczenia rozwoju wiedzy i postępu technicznego dla gospodarstwa społecznego nie da się przecenić. Postęp techniczny za pośrednictwem innowacji przede wszystkim zwiększa możliwości produkcyjne gospodarki, redukując nakłady środków na jednostkę gotowego produktu. Obniża to koszty zaspokajania potrzeb, stwarzając możliwości zwiększenia zakresu ich zaspokajania. Umożliwia ich lepsze zaspokajanie, ponieważ pociąga za sobą poprawę jakości produkcji. W wyniku postępu technicznego powstają też nowe dobra, które stwarzają nowe możliwości zaspokajania potrzeb. Mimo wszechstronnych powiązań z życiem gospodarczym, rozwój wiedzy i postęp techniczny pozostają czynnikami niezależnymi od układu gospodarczego, ponieważ mają swoje źródło w pomysłowości i możliwościach ludzkiego umysłu. Chociaż, trzeba to przyznać, we współczesnym świecie czynnik gospodarczy ma ogromny, choć nie Wyłączny wpływ na n10żliwości wykorzystania tego źródła.
4. Ważnym czynnikiem gospodarczym jest ludność kraju: jej zdrowie, uzdolnienia fizyczne i umysłowe. Zależy od niej w pewnej mierze ilość potrzeb w społeczeństwie. Jednakże ze stanowiska ekonomiki budzi zainteresowanie jako rezerwuar pracy, z którego może korzystać gospodarujące społeczeństwo. Liczba ludności zależy od przyrostu naturalnego, który stanowi różnicę między liczbą urodzin a liczbą zgonów.
Na liczbę urodzin wpływa bardzo wiele czynników, takich jak poziom moralny członków społeczeństwa, ich poglądy religijne, charakter kultury, poziom zamożności, stan wiedzy i opieki medycznej, stosunki społeczno-polityczne, gospodarcze itp. To samo można powiedzieć o czynnikach będących przyczyną zgonów. Co prawda czynnikiem ostatecznie decydującym jest wiek człowieka, ale przecież nie wszyscy dożywają późnej starości. Do czynników przesądzających o długości życia można zaliczyć: stan wiedzy i opieki medycznej, sposób życia, sposób odżywiania się, stan zamożności, sposób wykorzystania wolnego czasu, typ antropologiczny, wypadki komunikacyjne, zamieszki społeczne, wojny itp. W sumie więc przyrost naturalny jest wielkością zmienną, która nie daje się ująć w ramy jakiejś stałej zależności nie tylko od jednego czynnika, ale nawet pewnej grupy czynników. Nie jest on funkcją ekonomiczną; w szczególności zaś nie można uznać przyrostu naturalnego za prostą funkcję przyrostu środków żywności. Dlatego trzeba uznać wielkość zaludnienia za zmienną niezależną od układu gospodarczego. Liczba ludności wywiera doniosły i szeroki wpływ na zjawiska gospodarcze. Wywołuje presję na ich treść i formę. W pewnej mierze decyduje o rozmiarach konsumpcji i produkcji, podaży i popycie, cenach i kapitalizacji. Stosunek stopy urodzeń do stopy zgonów przesądza o wiekowej strukturze ludności. Struktura ta ma ważne znaczenie gospodarcze. Inaczej bowiem pracuje i działa, inne ma potrzeby i możliwości produkcyjne społeczeństwo o przewadze ludzi młodych aniżeli starych. Nie jest też obojętny ekonomicznie skład ludności pod względem płci, jak również jej struktura zawodowa i gęstość zaludnienia. Wielkie znaczenie gospodarcze mają też procesy migracyjne między regionami i krajami.
5. Ostatnim z omawianych czynników gospodarczych są warunki przyrodnicze (naturalne), jakimi dysponuje społeczeństwo. Zalicza się do nich: przestrzeń, klimat wraz z położeniem geograficznym, siły przyrody (wiatry, spadek wód), naturalne siły biochemiczne ziemi (urodzajność), decydujące o zachodzących w niej procesach twórczych, oraz ilość naturalnych bogactw ziemi, stanowiących środki zaspokojenia zapotrzebowania zarówno konsumpcyjnego, jak i produkcyjnego. Oddziaływanie przyrody na sferę gospodarki następuje w dwojaki sposób. Z jednej strony działa ona na człowieka jako na swą – pod wieloma względami – cząstkę. Z drugiej zaś stawia granice jego działalności przez obiektywne warunki gospodarowania.
Jako element przyrody człowiek przedstawia pewne szczególne cechy, które jako przedmiot badań nauk przyrodniczych rozpatruje antropologia ras fizycznych. Znaczenie cech antropologicznych dla życia gospodarczego przejawia się poprzez zależne od nich pojęcie ras etnicznych i narodów. Ale właściwości niektórych grup społecznych pozostają nadal pod ciągłym wpływem przyrodniczych warunków bytowania, kształtujących pewne cechy nabyte. Nie podlegają one dziedziczeniu, lecz częściowo akumulują się skutkiem przyjmowania ich drogą recepcji doświadczeń poprzednich pokoleń, częściowo zaś powtarzają się w wyniku trwania tych samych warunków. Największą rolę odgrywają tutaj klimat oraz rodzaj bogactw naturalnych ziemi, obfitujących mniej lub bardziej w łatwo dostępne środki żywności. Powszechnie obserwowana jest większa aktywność u narodów strefy umiarkowanej aniżeli strefy tropikalnej czy arktycznej. Aktywność ta jest podstawą większego udziału w ich kulturze pierwiastka wysiłku, uporu i wytrwałości, co silnie odbija się na ich gospodarstwie społecznym. Nie oznacza to jednak, że istnieje jednostronna zależność między aktywnością gospodarczą a warunkami przyrodniczymi. Niewątpliwie człowiek również wpływa na środowisko przyrodnicze, wywołując tym samym zmiany w oddziaływaniu przyrody na siebie i na warunki swej działalności. Są to jednak wpływy niezbyt istotne, choć nie można ich lekceważyć.
Przyroda stawia granice gospodarczej działalności przez fakt, że bogactwa i siły przyrody są w danym miejscu i czasie dostępne człowiekowi tylko w ograniczonej ilości. Gospodarcza działalność człowieka oznacza nie tylko współdziałanie z innymi ludźmi, ale także współdziałanie z przyrodą, polegające na korzystaniu z jej darów. Zawsze jednak czerpanie z darów przyrody wymaga większych lub mniejszych nakładów pracy ludzkiej, która w istocie jest ograniczona trudem i czasem. Dlatego też, nawet gdyby przyjąć, że wirtualne zasoby przyrody są nieograniczone, to sam fakt, że korzystanie z nich dla zaspokojenia potrzeb wymaga trudu i czasu, czyniłoby je ograniczonymi. A następstwem tego
jest konieczność gospodarowania.
Poszczególne rodzaje bogactw naturalnych i sił przyrody są ograniczone fizycznie. Na obszarze poszczególnych krajów mogą nie występować wiatry, może nie być spadku wód, może brakować węgla, ropy naftowej lub może to wszystko występować w niewystarczających ilościach. Może brakować ziemi odpowiedniej urodzajności itp. Ograniczenia te mogą występować z powodu braku odpowiedniej wiedzy i techniki, które są potrzebne do eksploatowania bogactw, czyli z powodu czynników jakościowych. Wpływa to zwykle bardzo silnie na możliwości gospodarcze konkretnego społeczeństwa, a przy danym stanie czynników jakościowych – także na stan jego zamożności oraz na jakość i liczbę zaspokajanych potrzeb.
Przegląd czynników gospodarczych wskazuje, że stanowią one splot okoliczności, od których zależy bieg życia gospodarczego. Określają one środowisko, w którym toczy się gospodarka. W zasadzie czynniki te nie podlegają gospodarowaniu ani przez gospodarujące jednostki, ani przez gospodarujące społeczeństwa. Z tego powodu odróżnia się je od elementów rzeczywistości, które są przedmiotem gospodarowania. Pomijając zagadnienie potrzeb, stan czynników gospodarczych nie jest w danym momencie, czyli statycznie, ani w swym rozwoju, czyli dynamicznie, określony przez wolę i aktywność gospodarujących ludzi. W dynamicznym podejściu wyjątek stanowią dobra nagromadzone, czyli kapitał, który z tego powodu zostaje wyodrębniony jako wewnętrzny czynnik układu gospodarczego, oraz ta część przyrody, którą stanowi ziemia. Rozporządzalność jej powierzchnią umożliwia korzystanie z sił przyrody, przy czym ich wykorzystanie zależy, w dynamicznym ujęciu, od woli gospodarza i nakładów, jakie w danych warunkach ponosi.
Stopień użycia czynników gospodarczych z istniejącego ich zasobu jest niezależny od woli gospodarujących ludzi. Większy lub mniejszy zakres rozporządzania nimi, decydujący o rezultatach gospodarowania, nie zależy od ich aktywności gospodarczej. Trzeba tu jednak zrobić wyjątek dla kapitału, ziemi i pracy. Czynniki te gospodarujący człowiek może w ramach istniejącego ogólnego zasobu (który nie zależy od jego woli, gdy chodzi o pracę, lub tylko w pewnej mierze od niego zależy w przypadku ziemi i kapitału, ale tylko wtedy, gdy są one traktowane dynamicznie) przenosić swym działaniem od jednych zastosowań do innych, a także może je kombinować w różny sposób przy danym stanie innych czynników. Tak więc stanowią one dla niego wielkości zmienne, które na skutek swej dostępności i związku z rozmiarami produkcji są nakładami porównywalnymi i decydującymi o wynikach gospodarowania. Dlatego czynniki te – ziemię, pracę i kapitał – od początku istnienia ekonomiki nazywano czynnikami produkcji. Czynniki produkcji odróżniamy od czynników gospodarczych na tej podstawie, że te pierwsze są przedmiotem gospodarowania, te ostatnie zaś nimi nie są.
Wiesław Samecki, Prolegomena do teorii ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998