Postęp techniczny ma różnorodne konsekwencje ekonomiczne. Jego główną konsekwencją jest rozwój coraz doskonalszych metod produkcji i tworzenie nowych dóbr, które nie były możliwe do wytworzenia wcześniej. Jednak postęp techniczny pełni również rolę kluczowego czynnika wzrostu gospodarczego. Tworzy możliwości inwestycji i zmniejsza uciążliwość pracy ludzkiej. Ułatwia rozwiązanie dotychczas nierozwiązywalnych problemów, ale także generuje nowe wyzwania, takie jak ochrona środowiska. Postęp techniczny może prowadzić do obniżki cen, ale może również być źródłem inflacji. Sprzyja zwiększeniu rozmiarów przedsiębiorstw, co może prowadzić do likwidacji doskonałych rynków. Powoduje skokowe zmiany warunków gospodarowania i wprowadza niepewność przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych.
Postęp techniczny jest wynikiem ludzkiej pomysłowości i dążenia do poszerzania wiedzy oraz ułatwiania życia i pracy. Wielu ekonomistów, którzy zajmują się teorią wzrostu, wydaje się, jakby odkryli postęp techniczny dopiero kilkadziesiąt lat temu, chociaż towarzyszy on człowiekowi od dawna.[1]
Przykłady postępu technicznego można znaleźć już w najdawniejszych epokach ludzkiej historii, takie jak używanie narzędzi, kontrolowane wykorzystanie ognia, wynalezienie koła, udomowienie zwierząt i roślin, wprowadzenie brązu i żelaza, czy produkcja naczyń glinianych. Jednak obecna era wyróżnia się skalą i tempem postępu technicznego. W przeszłości był on sporadyczny, nierównomierny i powolny, podczas gdy dzisiaj zmiany zachodzą szybko, nowe technologie napływają w stałym tempie, a wpływ postępu technicznego jest szeroko odczuwalny. To wynika nie tylko z faktu, że wielu naukowców i techników pracuje samodzielnie lub w zorganizowanych zespołach, korzystając z nowych narzędzi i udogodnień, ale także z ogólnego wzrostu poziomu wiedzy. Istnieje również większe zrozumienie korzyści płynących z postępu technicznego, co tworzy bardziej przychylne środowisko dla jego rozwoju.[2]
Postęp techniczny dotyczy zarówno procesów, jak i dóbr. W zakresie procesów obejmuje konstruowanie nowych maszyn, wynalezienie nowych technologii, odkrycie nowych surowców do produkcji, a także opracowanie nowych metod organizacji produkcji, dystrybucji i finansów. W zakresie dóbr postęp techniczny obejmuje wynalezienie nowych dóbr, odkrycie nieznanych dotąd surowców, z których mogą być produkowane nowe lub istniejące dobra, znalezienie nowych źródeł dostaw dla znanych surowców oraz odkrycie nowych zastosowań dla istniejących dóbr. Do postępu technicznego w zakresie dóbr można również zaliczyć wynalezienie nowych form opakowań.[3]
Postęp techniczny jest przede wszystkim fakt naukowy lub techniczny, ale ma również istotne znaczenie ekonomiczne, ponieważ umożliwia stosowanie nowych kombinacji czynników produkcji. Jednak postęp techniczny staje się faktem ekonomicznym dopiero wtedy, gdy jest zastosowany w produkcji i przynosi korzyści gospodarcze. Korzyści te mogą się przejawiać w mniejszym nakładzie na jednostkę gotowego produktu lub w większej satysfakcji konsumenta. Ważnym kryterium uzasadniającym wprowadzenie nowych kombinacji jest wzrost produktu na jednostkę nakładu.[4]
Postęp techniczny w zakresie procesów i dóbr stwarza możliwości stosowania nowych kombinacji czynników, które zmniejszają nakłady na jednostkę gotowego wyrobu. Nawet w przypadku nowych dziedzin produkcji można znaleźć porównania i odniesienie do ustalenia korzyści wprowadzenia nowych kombinacji czynników. Przykładowo, telewizor można porównać z tradycyjną techniką fotograficzną, a samochód z lokomobilą parową lub pojazdem konnym, aby ocenić korzyści wynikające z wprowadzenia nowych technologii.[5]
Ekonomiczna istota postępu technicznego można zdefiniować jako zmiany sposobów wytwarzania, które prowadzą do wzrostu produkcji możliwej przy dowolnej kombinacji czynników produkcji. Skutkiem postępu technicznego jest zmniejszenie nakładów na jednostkę produkcji, w tym również nakładów pracy. Oznacza to wzrost wydajności pracy i wzrost produkcji społecznej.[6]
[1] Por. Z. Madej, Nauka i rozwój gospodarczy, Warszawa 1970, s. 19 i n.; R. Gili, Economic Development: Past nad Present, Englewood 1965, s. 17-18.
[2] Por. J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa 1960, s. 104; R. M. Solo w, Teoria kapitału i stopa przychodu, Warszawa 1967, s. 44.
[3] Por. W. E. Salter, Wydajność a postąp techniczny, Warszawa 1971, s. 52.
[4] Por. R. M. Solow, op. cit.; Z. Dobrska, Uwagi o stopie postępu technicznego w krajach wysoko i słabo rozwiniętych, [w:] Problemy ekonomii, planowania i ekonometrii, Warszawa 1967, s. 24-32.
[5] Por. J. Schumpeter, op. cit., s. 103; Business Cycles, vol, 1, New York 1939, s. 87.
[6] Por. Surveys of Economic Theory, vol. 2, New York 1967, s. 47.