Czas jest kluczowym czynnikiem, który odgrywa znaczącą rolę w każdej dziedzinie życia, w tym w ekonomii. Racjonalność ekonomiczna, z kolei, to koncepcja oparta na przekonaniu, że jednostki podejmują decyzje na podstawie pełnej informacji, analizy i logicznego rozumowania, starając się maksymalizować swoje korzyści. Czas i racjonalność ekonomiczna są ze sobą ściśle powiązane, co wynika z faktu, że podejmowanie decyzji ekonomicznych często zależy od ograniczeń czasowych. Ta relacja jest szczególnie istotna w kontekście dzisiejszego dynamicznego świata gospodarki, gdzie czas i efektywność są cenione bardziej niż kiedykolwiek wcześniej.
Racjonalność jest terminem prakseologicznym, który odnosi się do ludzkiej działalności. Działanie racjonalne różni się od działań zwyczajowych czy emocjonalnych, ponieważ opiera się na rozumowaniu. Nie polega na przyzwyczajeniach ani odruchach, lecz na rozumowej analizie celów i metod postępowania. Chociaż działanie racjonalne, podobnie jak inne działania ludzkie, jest celowe, nie należy go utożsamiać z prostą celowością. Działanie emocjonalne również może być celowe. Osoba pełna pasji dąży do osiągnięcia celu, który uważa za niezwykle pożądany, nie zwracając większej uwagi na cenę, jaką trzeba zapłacić. Ta cena zazwyczaj wydaje się mniejsza niż wynikałoby to z chłodnej kalkulacji. Natomiast osoba postępująca racjonalnie ocenia nakłady i wyniki swojego działania na podstawie rozumowego rozważania. Zatem myślenie oparte na trzeźwej kalkulacji jest podstawą działania racjonalnego.[1]
Nauka ekonomii, jako najbardziej rozwinięta gałąź prakseologii, ustala odpowiednie kryteria racjonalności działań gospodarczych, czyli racjonalności gospodarowania. Tradycyjnie przyjmuje się dwa kryteria, które służą jako narzędzia zewnętrznej oceny racjonalności gospodarowania. Pierwsze kryterium odnosi się do działalności gospodarczej, która dąży do osiągnięcia jednego celu i zazwyczaj jest analizowane w kontekście działalności produkcyjno-zarobkowej. Drugie kryterium dotyczy działalności gospodarczej, która ma na uwadze więcej niż jeden cel i najczęściej jest rozpatrywane w kontekście prowadzenia gospodarstwa domowego, czyli wykorzystania efektów działalności związanej z pierwszym typem.[2]
W tradycyjnej nauce ekonomii przyjmuje się za aksjomat, że celem działalności produkcyjno-zarobkowej jest maksymalizacja dochodu. Innymi słowy, ten cel jest określany w sposób obiektywny. Osiągnięcie maksymalnego dochodu w największym możliwym wymiarze ilościowym, zgodnie z danymi warunkami, stanowi kryterium racjonalności gospodarowania w zakresie działalności produkcyjno-zarobkowej. Innymi słowy, tylko taki sposób postępowania jest uważany za racjonalny, który gwarantuje maksymalizację dochodu. Zakłada się istnienie jednego schematu działania, który jest racjonalny i zapewnia maksymalny dochód.
W przypadku działalności gospodarczej z większą liczbą celów, tradycyjna nauka ekonomii formułuje inne kryterium oceny. W tym przypadku, racjonalne postępowanie polega na działaniu zgodnie z ustaloną skalą preferencji. Zakłada się, że jednostka gospodarująca układa cele, które chce osiągnąć, w taki sposób, że alternatywy tworzące skalę preferencji zachowują cechę przechodniości. Oznacza to, że jeśli A jest bardziej pożądane od B, a B jest bardziej pożądane niż C, to również A musi być bardziej pożądane od C. Jeśli działanie odbywa się zgodnie z taką subiektywną skalą preferencji, która jest niezależna od samego działania, można je uznać za racjonalne. W przeciwieństwie do wcześniej omawianego kryterium racjonalności, skala preferencji może być określona tylko w sposób subiektywny. Kolejność realizacji celów jest zależna od oceny konkretnej jednostki przygotowującej działanie. To ona decyduje, jaka kolejność realizacji celów jest najbardziej pożądana, opierając się na subiektywnych ocenach i wartościowaniu, które wykraczają poza dyskusję nad racjonalnością. W przypadku oceny racjonalności z zewnątrz, można jedynie stwierdzić, czy zachowano wcześniej ustaloną skalę preferencji.
Wspomniane tradycyjne kryteria oceny ekonomicznej racjonalności są konstrukcjami myślowymi opartymi na logice racjonalnego postępowania. W teorii ekonomii służą one jako narzędzia rozumowania, ale ich praktyczne zastosowanie jest znacznie ograniczone. Nie uwzględniają one czynnika czasu, co sprawia, że stają się kryteriami statycznymi, co w zestawieniu z dynamiczną rzeczywistością gospodarczą stanowi poważną wadę.
Czas a wybór ekonomiczny
Czas jest jednym z najważniejszych ograniczeń, z którymi mierzą się jednostki i firmy. Podejmując decyzje, muszą one zdecydować, jak najlepiej wykorzystać dostępne zasoby, biorąc pod uwagę czas. Ta wymiana między korzyścią a kosztem jest znana jako koszt alternatywny, który odnosi się do wartości najlepszej alternatywy, którą trzeba zrezygnować, aby coś zyskać. W ekonomii czasu, koszt alternatywny może obejmować zarówno czas poświęcony na określoną działalność, jak i możliwość zysku z innych możliwości, które mogłyby zostać wykorzystane w tym samym czasie.
Czas a oczekiwania ekonomiczne
Czas wpływa również na oczekiwania ekonomiczne, co jest kluczowym elementem racjonalnego podejmowania decyzji. Oczekiwania dotyczą przyszłych zdarzeń i są podstawą dla wielu decyzji ekonomicznych, takich jak inwestycje, oszczędności czy konsumpcja. W tym kontekście, „racjonalne oczekiwania” odnoszą się do koncepcji, że jednostki wykorzystują wszystkie dostępne informacje, aby dokonać najlepszych możliwych prognoz dotyczących przyszłości.
Czas a efektywność
Efektywność jest jednym z głównych celów ekonomii, a zarządzanie czasem jest kluczowe dla jej osiągnięcia. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa, efektywne zarządzanie czasem może prowadzić do zwiększenia produkcji i zysków. Z punktu widzenia jednostki, efektywne wykorzystanie czasu może prowadzić do zwiększenia korzyści, zarówno materialnych, jak i niematerialnych.
Czas w ekonomii behawioralnej
Racjonalność ekonomiczna była krytykowana za zbyt uproszczony obraz ludzkiego zachowania. Ekonomia behawioralna wskazuje, że ludzie często podejmują decyzje irracjonalnie z powodu ograniczeń poznawczych, emocji i innych czynników behawioralnych. Z punktu widzenia czasu, bada ona takie zjawiska jak „terazocentryzm”, czyli skłonność do nadmiernej koncentracji na teraźniejszości kosztem przyszłości, oraz „hiperboliczne dyskontowanie”, które polega na preferowaniu nagród natychmiastowych kosztem większych, ale odroczonych.
Zakończenie
Czas i racjonalność ekonomiczna są nierozerwalnie powiązane. Czas wpływa na sposób, w jaki jednostki i firmy podejmują decyzje ekonomiczne, a racjonalność ekonomiczna pomaga zrozumieć, jak można optymalnie wykorzystać czas. Jednak w praktyce ludzkie zachowania często odbiegają od modelu racjonalnego aktora, co prowadzi do potrzeby dalszych badań w dziedzinie ekonomii behawioralnej i psychologii ekonomicznej. W związku z tym, zarówno teoria ekonomiczna, jak i praktyka muszą uwzględniać rolę czasu w podejmowaniu decyzji ekonomicznych.
[1] O. Lange, Budowa nowego modelu gospodarczego musi oprzeć sią na dynamizmie klasy robotniczej i socjalistycznej inteligencji, Nowe Drogi, 1956, nr 11-12, s. 134
[2] Wiesław Samecki, Gospodarowanie za pomocą planowania. Analiza krytyczna, Acta Universitatis Wratislaviensis No 2262