Czas ekonomiczny

Każda gospodarka ludzka jest z natury rzeczy dynamiczna, ponieważ czas stanowi jej immanentną właściwość. Planowanie ekonomiczne jako jedna z form gospodarowania nie stanowi wyjątku; co więcej, przez chroniczne wybieganie w przyszłość jest ono związane z czasem w sposób szczególny. Dla praktycznego gospodarowania czas ekonomiczny nie może być jednak zwykłym następstwem stadiów rozwojowych zintegrowanych zjawisk społe­czno-ekonomicznych, przebiegającym według zdeterminowanego schematu. Nie może nim być także następstwo krótko- czy długoterminowych dostoso­wań od jednej pozycji równowagi do następnej, kiedy to nic innego się nie dzieje.

Czasu ekonomicznego nie można również utożsamiać z dziesięcio-czy dwunastoletnim cyklem przypływu pieniądza w postaci dochodów czy inwestycji. Ani nawet z następstwem zmian niektórych elementów rzeczywi­stości gospodarczej przy niezmienności pozostałych. Tym bardziej nie można traktować czasu ekonomicznego jako czas słoneczny z jego sekwencją rocz­nych odcinków, które jakkolwiek nieodmiennie obejmują te same pory, to jednak nie odznaczają się tymi samymi cechami ekonomicznymi. Te koncep­cje czasu ekonomicznego są mało przydatne w praktyce gospodarowania. Z tego punktu widzenia czas ekonomiczny jest przede wszystkim rzeczywi­stością pełną wydarzeń, stanowiących pojedyncze wyobrażalne składniki zmian warunków gospodarowania³², które są empirycznie dostrzegane przez każdego, kto doświadcza przemijania czasu.

Czas ekonomiczny stanowi integralną część rzeczywistości gospodar­czej, którą tworzą natura i człowiek. Rzeczywistość ta nie składa się z kolej­nych stanów spoczynku, lecz jest nieprzerwanym ciągiem wydarzeń. Wpro­wadzają one gospodarkę w nieprzerwany ruch, oznaczający ciągłe wyzwanie i zmianę³³ warunków gospodarowania, stanowiącą istotną treść ekonomicz­nego czasu.

Związana z czasem zmienność warunków gospodarowania ma swoje źródło w zmianach naturalnych oraz w przekształceniach, będących wyni­kiem decyzji i działań ludzkich. Zmiany naturalne dotyczą przekształceń warunków gospodarowania, które dokonują się bez ingerencji człowieka.

Zalicza się do nich:

1. powtarzające się zmiany, które przebiegają na zasadzie ruchu okrężnego, jak np. zmiany pór roku czy też odradzające się w postaci coraz to nowych osobników cykle biologiczne,
2.  zmiany ciągłe, takie jak wzrost i starzenie się organizmów żywych lub stopniowe fizyczne zużywanie się mechanizmów i innych urządzeń technicznych;
3.  wreszcie takie zmiany, jak przypuszczalne ochładzanie się systemu słonecznego, które są jednak tak powolne, że nie wpływają na kalkulacje ludzkie³⁴.

Zmiany naturalne nie stwarzają na ogół większych problemów gospodarującym ludziom. Normal­ny sposób ich przejawiania się nie zaskakuje gwałtownym przekształceniem warunków gospodarowania. Przekształcają one te warunki raczej w drodze stopniowego narastania elementów. Zmiany o charakterze cyklicznym przeobrażająje w regularnych, następujących po sobie odstępach czasu. Nie mogą zatem stanowić zaskoczenia dla gospodarujących ludzi, ponieważ wystąpiły w przeszłości, a całe istniejące w związku z nimi doświadczenie uzasadnia pewność, że wystąpią również w przyszłości.

Podobnie przekształcenia wa­runków gospodarowania, które mają charakter zmian ciągłych, nie mogą być źródłem niespodzianek w praktyce gospodarowania. Przebieg ich jest na tyle powolny, że gospodarujący ludzie mogą stopniowo i bez trudu dostosować do nich swoje postępowanie. Zdarzają się jednak okoliczności, w których zmiany naturalne stają się przyczyną radykalnych i skokowych zmian warun­ków gospodarowania. Ma to miejsce wówczas, gdy następują odchylenia od ich normalnego przebiegu. Skutki gospodarcze tak gwałtownych odchyleń od normy, jak klęski nieurodzaju, powodzie, trzęsienia ziemi, fluktuacje w rocz­nym cyklu pogody, a także epidemie chorób żywych organizmów czy awarie mechanizmów i urządzeń technicznych stanowią dogodne przykłady. Jeśli odchylenia te następują w stosunkowo dużych odstępach czasu w porównaniu z długością ludzkiego życia, wówczas wnoszą do warunków gospodarowania element nowości, podobnie jak zmiany wynikające z decyzji i działalności ludzi³⁵.

Te ostatnie są bardziej typowe dla warunków gospodarowania niż zmiany naturalne. Wnoszą one elementy rzeczywistej nowości, tj. czegoś, co nie było dotąd doświadczone. Nowość nadaje im charakter zmian postępujących, które w ciągu czasowym tworzą nową rzeczywistość gospodarczą. Postępujący charakter tych zmian wynika co najmniej z trzech przesłanek:

1. z kreatyw­ności decyzji ludzkich,
2. ze zmian, jakim podlega w czasie sam człowiek, oraz
3. ze splotu działań ludzkich.

Mówiąc o kreatywności decyzji ludzkich, mamy na myśli nie tylko decy­zje ekonomiczne, ale również wszystkie inne decyzje, które podejmują ludzie w ciągu swego życia, a które przesądzają o ich zachowaniu się i postępowaniu w różnych okolicznościach życiowych. Kreatywność decyzji ludzkich nie może budzić wątpliwości, ponieważ ich wynikiem jest nowa rzeczywistość tworzona w miarę upływu czasu. Są one motorem działań, które powołują do życia nowe wydarzenia i sytuacje, będące zalążkiem zmian, niekoniecznie wynikających nieuchronnie z przeszłości. Gdyby decyzje ludzkie nie były aktami kreatywnego wyboru, musiałoby to oznaczać, że każda z nich jest częścią, wypracowanego w jakimś momencie startu, absolutnie kompletnego programu działania dla wszystkich czasów. Mówiąc inaczej, w następstwie czasowym nic nowego nie mogłoby się zdarzyć, ponieważ akt kreacji raz na zawsze został spełniony w jakimś początkowym momencie.

Historia jako następstwo wydarzeń przypominałaby raz napisaną książkę, której strony przewracane byłyby ręką czasu. W istocie, rzeczywistość nie jest dana w jed­nym akcie kreacji, lecz powstaje stale na podstawie aktów wyboru dokony­wanych przez ludzi obdarzonych wolną wolą i kierujących się sobie właści­wymi motywami. Każdy człowiek w ciągu swego dorosłego życia staje wielokrotnie przed koniecznością dokonania wyboru w najbardziej różnorod­nych sprawach. Musi decydować w różnych kwestiach życiowych dotyczą­cych nie tylko jego osoby, lecz także losów innych ludzi. Przystępując do podjęcia decyzji, człowiek waży w umyśle różne hipotezy odnoszące się do celów, które pragnie osiągnąć, oraz do sposobów, za pomocą których chce zmierzać do wybranych celów. Zakładając, że każdy człowiek wie, czego najbardziej w danym momencie pragnie, można uznać, że w każdym akcie wyboru zawrze to, co uzna dla siebie za najlepsze.

Będzie to jednocześnie oznaczało odrzucenie alternatywnych celów lub alternatywnych schematów działania.’W miarę realizacji wybranego celu będzie ulegała materializacji rzeczywistość istniejąca uprzednio w umyśle podejmującego decyzję, która by się nie pojawiła, gdyby jego wybór padł na inny z dostępnych celów lub inny z dostępnych schematów działania. W ten sposób decyzje ludzi podej­mowane w miarę upływu czasu powołują do życia nowe elementy rzeczywi­stości. Te nowe elementy nie tylko przekształcają warunki gospodarowania, lecz także mogą stać się impulsem do pojawienia się kolejnych nowych wydarzeń i sytuacji w następującym ciągu czasowym³⁶. Tak więc kreatyw­ność jest realną cechą decyzji ludzkich; jako akty twórcze wprowadzają rzeczywistą nowość do sekwencji sytuacji i zdarzeń tak, że w rezultacie tworzenie nowej rzeczywistości odbywa się cały czas³⁷.

Dla ścisłości dodać należy, że jakkolwiek kreatywność decyzji nie może budzić wątpliwości, to jednak nie zawsze bywa ona doprowadzana konse­kwentnie do końca. Dowodzą tego przypadki zmiany decyzji przed osiągnię­ciem wyznaczonego przez nią celu. Zmiany te są z reguły wynikiem rozsze­rzenia informacji, które wpływają na motywacje podejmującego decyzję. Każda decyzja podejmowana jest w konkretnym momencie i może opierać się na informacji, która w danym momencie istnieje. Uruchamia ona działa­nie, które będzie przebiegać w następnych momentach. W czasie realizacji decyzji napływają nowe informacje, poszerzające wiedzę osoby, która ją podjęła, a której nie można było uzyskać przed właściwym czasem. Wiedza jest bowiem w ostatecznym rachunku funkcją czasu; nie można posiadać wiedzy o przyszłości³⁸. Otóż nowa wiedza, która pojawi się w następnych momentach, może skłonić osobę do zaniechania podjętej decyzji i odstąpienia od rozpoczętej na jej podstawie akcji na rzecz nowego wyboru. Nie odbiera to decyzjom ich kreatywnego charakteru, a jest jedynie czynnikiem pogłębia­jącym zmienność warunków gospodarowania.

Człowiek, który jest podmiotem kreującym nową rzeczywistość, sam zmienia się w następstwie czasowym. Nie chodzi tu o zmiany natury ludzkiej, gdyż te następują najprawdopodobniej z częstotliwością przypominającą tempo zmian geologicznych. Chodzi natomiast o zmiany w postępowaniu człowieka. W miarę upływu czasu zmienia się osobowość człowieka. Zmie­niają się jego oceny i jego preferencje; zmieniają się jego aspiracje i cele, do których dąży; zmienia się jego wola i jego działanie. Z upływem czasu staje się z wolna innym człowiekiem. Stąd nowość w jego zachowaniu, nowość postaw i motywacji, które kierują jego decyzjami i działaniem.

Nowość zawarta w zmianach, wynikających z decyzji i akcji ludzi ma wreszcie swoje źródło w społecznych skutkach tej działalności. Żaden czło­wiek nie decyduje ani nie działa w odosobnieniu. Decyzje i działania różnych ludzi oddziałują na siebie wzajemnie i wzajemnie się ze sobą splatają. W re­zultacie powstaje ogromnie skomplikowana i zagmatwana struktura, będąca wynikiem splotu tych decyzji i działań. Sprawia to, że zmiany rzeczywistości gospodarczej, które są efektem decyzji i działań ludzkich, stanowią swoistą mieszaninę celowości i przypadku. Jeden człowiek lub grupa ludzi wybiera określony cel i decyduje się na określony schemat działania, inni robią to samo. Niektóre cele różnych ludzi mogą się wzajemnie uzupełniać i zazębiać, inne natomiast wzajemnie się wykluczać lub być ze sobą sprzeczne; to samo dotyczy schematów działania. W rezultacie splatania się różnorodnych decy­zji i działań pojawiają się w ciągu czasowym zmiany warunków gospodaro­wania, których nikt nie oczekiwał³⁹.

Ludzie bowiem podejmują decyzje i podejmują na ich podstawie świadome i celowe działania, ale wynik tych wysiłków bywa często inny od zamierzonego⁴⁰.

Wszystko to razem wzięte nasuwa myśl, że w postępowaniu człowieka, który jest głównym twórcą zmiennej rzeczywistości gospodarczej, istnieje wiele nieokreśloności. Nieokreśloność ta stwarza jeden z podstawowych problemów współczesnej gospodarki. Nasuwa się zatem pytanie: jakie istnie­ją szanse przezwyciężenia jej przy istniejącym stanie wiedzy? Wiele wska­zuje na to, że szanse te są bardzo nikłe. Główna trudność polega na tym, że nauka nie zna funkcji użyteczności, która by kierowała postępowaniem czło­wieka. Nie ma nawet pewności, czy taka funkcja w ogóle istnieje. Odgady­wanie i przewidywanie intencji innych ludzi jest niezmiernie trudne, ponie­waż nikt nie jest w stanie znać wszystkich dostępnych im możliwości, a gdyby nawet znał, nie byłby w stanie powiedzieć, która z nich w danym momencie zostanie wybrana. Istnieją bowiem obszary inspiracji i motywacji decyzji ludzkich, które nie mogą być poddane badaniu z zewnątrz. Ponadto, motywa­cje ujawnione dzisiaj mogą stać się nieaktualne jutro. Przy tym wszystkim nie wolno zapominać, że ludzie bardzo często mają zwyczaj rozmyślnego ukry­wania swoich intencji⁴¹.

Człowiek jako najważniejszy czynnik procesów gospodarczych posiada atrybuty, których nie mają obiekty należące do świata natury. Są nimi: świadomość, zdolność poznania i kalkulacji oraz wola. Prawdą jest, że w zachowaniu ludzkim bardzo często można zauważyć regularność właściwą obiektom należącym do świata fizyki czy chemii; zresztą bez tego niemożliwe byłyby jakiekolwiek uogólnienia naukowe, a społeczeństwa dawno musiałyby ulec rozkładowi. Ale nawet najbardziej rutynowe decyzje i działania człowieka zawierają pierwiastek premedytacji, którego brak nawet w najbardziej spektakularnych procesach naturalnych. Zmiany warunków gospodarowania, których źródłem jest człowiek, nie po­legają na wzajemnym oddziaływaniu anonimowych sił, jak to ma miejsce w przypadku zmian naturalnych, lecz są wypadkową współzawodniczenia i ścierania się niezależnych ośrodków ludzkiej woli⁴². Zmiany wywołane zachowaniem się ludzi należą do najbardziej typowych przekształceń warun­ków gospodarowania, które niesie czas. Ich cechą szczególną jest element nowości, który wnoszą do rzeczywistości gospodarczej, a który w szczególny sposób zaznacza świadomość zmienności i przemijania. Nowość, która ma swoje źródło w kreatywności ludzkich decyzji, w zmienności osobowości człowieka oraz w splataniu się działań ludzkich, nadaje im charakter zmian postępujących.

Konkludując rozważania nad czasem ekonomicznym, należy podkreślić, że zmiany warunków gospodarowania są jego najbardziej podstawową cechą. Czas ekonomiczny można zatem traktować jako najbardziej ogólną formę rzeczywistości gospodarczej, której istotną treść stanowią zmiany warunków gospodarowania, będące ze swej strony głównym sposobem przejawiania się tego czasu. Tak więc istnieje rzeczywistość gospodarcza, w której czas i zmiany warunków gospodarowania pozostają ze sobą w ścisłym i nieroze­rwalnym związku.

Wiesław Samecki, Gospodarowanie za pomocą planowania. Analiza krytyczna, Acta Universitatis Wratislaviensis No 2262

³² Tworzące rzeczywistość ekonomiczną warunki gospodarowania stanowią całokształt okoliczności, które w danym momencie mają wpływ na decyzje ekonomiczne.

³³ Najogólniej zmiana oznacza odmienne zachowanie się jakiegoś obiektu w danych warunkach. Ale dane warunki są chwilowymi stanami i zmianami w zachowaniu się innych obiektów. Można również powiedzieć krócej, że zmiana jest to różnica ujawniająca się w miarę upływu czasu. Na ogół wyróżnia się cztery podstawowe typy zmian: 1) powstanie, 2) niszczenie, 3) ilościowe lub przesuwanie, 4) jakościowe.

³⁴ Por. F. H. Knight, Risk, Uncertainty and Profit, London 1933, s. 316. Por. J. Schumpeter, Business Cycles, vol. I, New York 1939, s. 7-13.

³⁶ Technik, który wybiera drogę badań w celu skonstruowania nowej maszyny, opierając się na nowych odkryciach nauki, przystępuje do kreacji nowej rzeczywistości. W miarę realizacji pomysłu konstruktora to, co tkwiło w jego wyobraźni, powoli materializuje się jako nowy element rzeczywistości. Daje się on nie tylko zastosować w praktycznym działaniu i stwarza nowe możliwości kombinacji czynników produkcji, ale także pobudza wyobraźnię innych konstruktorów w kierunku poszukiwania jeszcze lepszych rozwiązań.

³⁷ Por. F. L. S. Shackle, Time in Economics, Amsterdam 1958, tenże, Decision Orders and Time.

³⁸ Por. L. M. Lachman, Professor Shackle on the Economic Significance ofTime, Metroecono-mica, 1959, vol. 11, fasc. 1-2, s. 64-73.

³⁹ Por. O. Lange, op. cit., s. 60.

⁴⁰ Por. M. Dobb, Teoria ekonomii a socjalizm, Warszawa 1959, s. 199.

⁴¹ Por. G. L. S. Shackle, Expectation, Enterprise and Profit, London 1970, s. 92 i 139.

⁴² Por. R.L. Heilbrener, Economics-How Scientific a Science?, Economic Impact, A Quarterly Review of World Economics, nr 2, s. 55.