Gospodarka społeczna, która opiera się na planowaniu ekonomicznym jako narzędziu gospodarowania, jest gospodarką planowaną. W takiej gospodarce istnieje konieczność organizacji zapewniającej centralizację decyzji i dyspozycji ekonomicznej. Aby spełnić ten warunek, konieczne jest uspołecznienie środków produkcji poprzez ich upaństwowienie. Warto jednak zaznaczyć, że nacjonalizacja nie jest jedyną formą uspołecznienia własności. Własność społeczna może być również reprezentowana przez organy samorządu pracowniczego. Jednak w takiej sytuacji, uspołeczniona gospodarka musi być zorganizowana na zasadach gospodarki zdecentralizowanej. W takiej gospodarce istnieje radykalne ograniczenie bezpośredniej ingerencji w sprawy gospodarcze ze strony centralnego systemu władzy. Natomiast w przypadku gospodarki scentralizowanej niezbędne jest faktyczne upaństwowienie własności, ponieważ jest to konieczne do stworzenia centralnego organu, który jest wyłącznym podmiotem gospodarowania w skali całej gospodarki. Ten podmiot, który w niniejszym kontekście nazywany jest Centralnym Planifikatorem (CP), musi być naturalnie określonym organem władzy państwowej. W ten sposób w gospodarce planowanej kanały komunikacji w kierowaniu gospodarką pokrywają się z kanałami władzy.[1]
Mimo centralizacji decyzji ekonomicznych w gospodarce planowanej, konkretny proces produkcji i podziału muszą przebiegać w wyspecjalizowanych przedsiębiorstwach, podobnie jak w gospodarce rynkowej. Jednakże, istnieje różnica polegająca na tym, że w gospodarce planowanej przedsiębiorstwa przestają pełnić funkcję ośrodków decyzyjnych i stają się jednostkami wykonawczymi. Ich zadaniem jest przekształcenie przydzielonych czynników produkcji w określone wyroby gotowe pod względem ilości i jakości. Przedsiębiorstwa pełnią rolę producentów w sensie technicznym, podczas gdy jedynym producentem w sensie ekonomicznym jest Centralny Planifikator (CP).[2]
Aby skutecznie kierować całą gospodarką, która jest złożonym i rozbudowanym systemem, CP musi korzystać z odpowiedniego aparatu administracji gospodarczej. Organizacja tego aparatu musi być oparta na zasadach hierarchicznego podporządkowania. Jest to konieczne przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, aby decyzje podejmowane centralnie mogły być przekazane do każdego przedsiębiorstwa w odpowiedniej formie. Po drugie, aby informacje płynące z przedsiębiorstw mogły być gromadzone, przetwarzane i analizowane w celu podejmowania decyzji na szczeblu CP oraz nadzorowania funkcjonowania gospodarki. Organizacja gospodarki planowanej opiera się na pionowych powiązaniach, przy braku w zasadzie powiązań poziomych. Przepływ informacji odbywa się tylko w dwóch kierunkach: od centrali do przedsiębiorstw i od przedsiębiorstw do centrali. W pierwszym przypadku przepływ informacji ma charakter operacyjny, gdy przedsiębiorstwa otrzymują nakazy lub decyzje administracyjne dotyczące działań. Natomiast przepływ informacji od przedsiębiorstw do centrali nie ma charakteru operacyjnego w tym sensie. Jednak w obu przypadkach przepływ informacji nie jest anonimowy.
Centralizacja dysponowania wszystkimi zasobami gospodarczymi kraju sprawia, że cała gospodarka w systemie gospodarki planowanej jest podporządkowana woli CP. Jest to oczywiste, ponieważ gospodarowanie polega na podejmowaniu decyzji ekonomicznych, a w gospodarce planowanej te decyzje są zastrzeżone dla wyłącznej kompetencji CP. Nie występuje tutaj podporządkowanie wielu niezależnym ośrodkom woli, jak ma to miejsce w gospodarce zdecentralizowanej, gdzie konkurencyjne jednostki tworzą warunki dla obiektywnych procesów gospodarczych.
CP dysponuje całością zasobów kraju, ale nie może nimi dysponować w identyczny sposób. Bezpośrednio może zarządzać zasobami materialnymi, przydzielając je w formie fizycznych przydziałów do różnych zastosowań. Jednakże nie może postępować w ten sam sposób w przypadku zasobów pracy, ponieważ naruszałoby to prawa jednostki do swobodnego wyboru zatrudnienia. Z tego powodu, CP musi korzystać z bodźców ekonomicznych przy alokacji zasobów pracy. Oznacza to utrzymanie stosunków wymiany pieniężnej między upaństwowioną gospodarką a gospodarstwami domowymi obywateli. Pracownicy zatrudnieni w upaństwowionych przedsiębiorstwach otrzymują wynagrodzenie w formie pieniężnej, które mogą wydać na dobra dostarczane przez państwową gospodarkę. Jednakże wybór jest ograniczony do oferty państwowej, chyba że ktoś posiada własny przemysł. Zakup dóbr konsumpcyjnych jest rzeczywistym aktem wymiany, ponieważ towar zmienia właściciela. W gospodarce planowanej dobra konsumpcyjne są traktowane jako rzeczywiste towary, ale dobra kapitałowe nie są towarem w ścisłym sensie. Dostawy między przedsiębiorstwami odbywają się w obrębie tej samej własności i są realizowane na podstawie centralnie ustalanych rozdzielników. Jednakże ze względu na powiązania występujące w gospodarce i względy rachunkowo-bilansowe stosunki wymienno-pieniężne są przenoszone z sektora konsumpcyjnego na produkcję dóbr kapitałowych. Stosowanie form wymienno-pieniężnych w sektorze konsumpcyjnym ma wpływ na całą gospodarkę. CP wykorzystuje te formy, wykorzystując ludzkie skłonności i interes osobisty, aby za pomocą różnicowania płac sterować rozdziałem siły roboczej zgodnie z preferencjami CP. To główny powód, dlaczego gospodarka planowana zachowuje kategorię pieniądza. Jednakże nie jest to pieniądz w pełnym sensie, ponieważ zasady rozdzielnictwa w wymiarze fizycznym powodują, że nie jest w pełni wymienialny na rynku wewnętrznym i nie jest wymienialny w handlu zagranicznym. Można go raczej traktować jako pewien rodzaj bonu konsumpcyjnego.[3]
[1] E. Lipiński, „Model” gospodarki socjalistycznej, Nowe Drogi, 1956, nr 11-12, s. 31-37
[2] Wiesław Samecki, Gospodarowanie za pomocą planowania. Analiza krytyczna, Acta Universitatis Wratislaviensis No 2262
[3] Por. O. Lange, Ekonomia polityczna socjalizmu, [w:] Materiały do studiowania ekonomii politycznej socjalizmu, red. W. Brus, Warszawa 1964, s. 20.